خبرگزاری حوزه/ در میان کتاب‌های تفسیری نام « مَجمعُ البَیان فی تفسیرِ القُرآن »، به عنوان اثری شاخص و یگانه در طول تاریخ تفسیر قران کریم می درخشد.

این کتاب که اثر سترگ و شگرف دانشمند بزرگ جهان اسلام، ابوعلی فضل بن الحسن الطبرسی، مشهور به شیخ طبرسی است، چه به جهت ساخت و ساختار، چه در ساحت استحکام در متن و اتقان در کلام از زمره برترین آثار تألیفی در جهان اسلام در حوزه قرآن و به جهت تفسیری از شاخص ترین هاست.

*اثری افتخارآمیز برای اهل تشیع و تسنن

هم اهل تشیع و هم اهل تسنن، نسبت به جامع و مانع بودن و وجود دیگر ارزش‌های تألیفی، چه در ظاهر و چه در بطن کتاب، صحه می‌گذارند و آن را اثری بی بدیل می‌دانند.

مجمع البیان کتابی است جامع، که هم عظمتی بدیع از جهت استحکام متن دارد و هم در روش و منش تنظیم بخشهایش، ترتیبی دقیق و اصولی به کار رفته است.

نوع روش تفسیری که در مجمع البیان با آن روبروییم هم در میان تفاسیر مختلف قران کریم شأن و قدر خاصی داراست.

شیخ محمود شلتوت، رئیس اسبق دانشگاه الازهر، می‌گوید: «مجمع البیان در بین کتاب‌های تفسیری قرآن، بی‌همتاست.»

*ساختاری جامع و بطنی مستحکم

در تفسیر مجمع البیان ساحت‌ها، نکات و زمینه های مختلف موضوعی و قالبی نظیر قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی و بیان، شان نزول آیات، روایات وارده و شرح و تبیین قصص و حکایات مطرح شده و به تناوب و بر اساس رویکرد کلی حامم بر کتاب در جایگاه خود وارد شده است.

گروهی از اهل نظر، تفسیر مجمع البیان را تا حدودی تحت تأثیر تفسیر التبیان شیخ طوسی دانسته اند.

شیوه تفسیری مرحوم طبرسی در کتاب ارزشمند و بی بدیل «مجمع البیان» به این شکل است که نویسنده در ابتدا آیه مدنظر را از جنبه‌های مختلف مورد توجه، تدقیق، تبیین و تنقیح مناط قرارمی دهد.

ایشان هر آیه را ابتدا از منظر اختلاف قرائت و بعد از جهت  لغت شناسی، مورد بررسی قرار می‌دهد.

در ادامه مباحث لغوی و اشکلات احتمالی را تبیین و مشخص نموده و بعد از این پژوهش لغوی، آیه را از جهت اعراب کلمات مورد توجه قرار می دهد؛ در ادامه به سبب نزول و نیز معنی آیه می پردازد و در مرحله بعدی احکام آیه را شرح می نماید و به تبیین قصص آن می پردازد.

*نقش رابطه معنوی در تار و پور آیات و سور

بعد از طی این مراحل و تشریح هریک از این موارد در مورد هر آیه، نوبت به موضوع «نظم»، «ربط» و «پیوند» معانی آیات می رسد و این موضوع از منظر ارتباط معنایی آیات به همدیگر و نیز رابطه هر آیه نسبت به قبل و بعد آن بررسی می‌شود.

رابطه معنایی سوره های مختلف قرآن مرحله بعدی است که در این تفسیر، به عنوان مرحله آخر در نظر گرفته شده و بدان پرداخته می‌شود.

*انگیزه نگارش؛ از شوقی مومنانه تا همراهی دوستانه

خود علامه طبرسی درباره انگیزه و شرح موقعیتش در نگارش این اثر عظیم می‌گوید :

«آستین همت بالا زدم و نهایت جدّ و جهد را به كار بستم، دیدار بیدار داشتم، اندیشه به زحمت افكندم، بسیار تفكر كردم و تفاسیر گوناگون را در پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش كتابی را آغاز كردم كه در نهایت فشردگی، پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعم از علم قرائت، اعراب و لغت، پیچیدگی و مشكلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احكام و حلال و حرام در بردارد و از خدشه‌هایی كه مبطلان آن مطرح كرده‌اند سخن گفته، سخنی را آورده‌ام كه تنها اصحاب ما ـ رضی الله عنهم ـ متعرض آن شده‌اند و استدلالات بسیاری را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول، فروع، معقول و منقول به گونه‌ای معتدل، مختصر، بالاتر از ایجاز و پایین‌تر از تفصیل در بردارد؛ زیرا اندیشه‌های عصر حاضر تاب تحمل سنگینی فراوان ندارد و از تلاش در میادین مسابقات بزرگ ناتوان است زیرا از علما تنها نامی مانده و از علوم تنها رمقی».

علامه طبرسی در بیان انگیزه های نگارش، تحریک و ترغیب بر تألیف این کتاب، به دو نکته اساسی اشاره می کند:

یکی «گرایش روحی بر نوشتن تفسیر با ابتكار و سبكی منحصر به فرد» كه از سال‌های دور و از اوان جوانی در ذهن و ضمیر ایشان به عنوان هدفی عالی و غایی وجود داشته و نیز شوق همراهی و تهییج عرفانی و مشوق‌های دوستانه همراه صمیمی و قدیمیش محمد بن یحیی که از سادات آل زباره و از زمره برجستگان دانشمند سبزوار بوده است.

این دو عاملی است که علامه طبرسی در مقدمه کتاب خویش بدان‌ها اشعار داشته است.

*حکایت دلبران از زبان دیگران

اما گروهی از اهل تاریخ و زمانشناسان، علاوه بر این دو مورد که شخص شخیص نویسنده برجسته «مجمع البیان» به آنها اشاره نموده است، نکته دیگری از نیز در بیان انگیزه‌های ایشان در روند تألیف و تصنیف این اثر شریف یادآور می‌شوند:

قصه ای خواندنی، عبرت آمیز و تأمل برانگیز که ذکر آن خالی از لطف نیست:

«زمانی سكته‌ای بر علامه عارض می‌شود و خاندانش به این گمان كه او به رحمت ایزدی پیوسته، وی را به خاك می‌سپارند. او پس از مدتی به هوش آمده، خود را درون قبر می‌بیند و هیچ راهی را برای خارج شدن و رهایی از آن نمی‌یابد. در آن حال نذر می‌كند كه اگر خداوند او را از درون قبر نجات دهد، كتابی را در تفسیر قرآن بنویسد. در همان شب، قبرش به دست فردی کفن دزد نبش می‌شود و آن گوركن پس از شكافتن قبر شروع به باز كردن كفنهای او می‌كند. در آن هنگام علامه دست او را می‌گیرد! کفن دزد از ترس، تمام بدنش به لرزه می‌افتد، علامه با او سخن می‌گوید، لیكن ترس و وحشت آن مرد بیشتر می‌شود. علامه طبرسی به منظور آرام ساختن او، ماجرای خود را شرح می‌دهد و پس از آن می‌ایستد. کفن دزد نیز آرام شده، با درخواست علامه كه قادر به حركت نبود، او را بر پشت خود می‌نهد و به منزلش می‌رساند. طبرسی نیز به پاس زحمات آن گوركن، كفن‌های خود را به همراه مقدار بسیاری پول به او هدیه می‌كند. آن مرد نیز با مشاهده این صحنه‌ها و با یاری و كمك علامه توبه كرده، از كردار گذشته‌اش از درگاه خداوند طلب آمرزش می‌كند. طبرسی نیز پس از آن، به نذر خود وفا كرده، كتاب مجمع البیان را می‌نویسد.»

علامه طبرسی تفسیر مجمع البیان را در طول هفت سال و همان‌طور که یادآوری کردیم، با استعانت و بهره گیری از روش تفسیری «التبیان» شیخ طوسی، به رشته تحریر درآورده است.

تفسیر شریف «مجمع البیان» در ده جلد نگاشته شده، مدون گردیده و در پنج مجلد نشر یافته است.

*ضمون کتاب در تلفیقی زیبا و اصیل در مبنای فنون

پس از ذکر مقدمه‌، موضوعات و مضامین کتاب در هفت بخش و بر مبنای فنون تفسیری مطرح گردیده است:

تعداد آیات قرآن و ثمره آشنایی با آن

ذكر اسامی قراء مشهور قرآن و نظرات آنان

تعریف تفسیر

تأویل و معنی

نامهای قرآن و معانی آن

یادی از علوم قرآن و مسائل مربوط به آن و كتابهایی كه در مورد آن تألیف شده است

احادیث مشهور پیرامون فضیلت قرآن و اهل آن و بیان آنچه كه برای قاری قرآن نیكوست مواردی نظیر فن قرائت درست و دلنواز که همانا الفاظ قرآن

در برخی از موارد بعد از آوردن معانی آیات، برای این که تبیین کامل‌ترین از این آیه به خواننده داده شود، به موضوعات، مضامین و مطالبی توجه شده، در پی آیه آورده شده است که این موارد ذیل عنوان «فصل» متمایز گردیده است.

مواردی مثل تقوا، خصوصیت هدایت و هدی، توبه و شرایط آن، اخلاص، نام محمد (ص) و نیز برخی از پند و حكمت‌های لقمان حكیم از جمله این گونه مطالب کتاب است.

بخش قابل توجهی از متن کتاب نیز به احادیث و روایات تفسیری اختصاص دارد  که چیزی فراتر از هزار و سیصد حدیث را شامل می شود.

*پی نوشتها و ارجاعات:

-مجمع البیان ج۱

-ریاض العلماء ج2

-روضات الجنات ج5